Με τη Δρα Αγγελική Καρδαρά συζητήσαμε για το σωφρονιστικό σύστημα στην Ελλάδα και τον ρόλο της εκπαίδευσης στο πλαίσιο του εγκλεισμού. Ο θεσμός της φυλακής δεν αποτελεί μόνο έναν μηχανισμό τιμωρίας ή φύλαξης, αλλά θα έπρεπε να λειτουργεί ως ένα εργαλείο επανένταξης και κοινωνικής αποκατάστασης. Στο επίκεντρο αυτής της προσέγγισης βρίσκεται η εκπαίδευση, ως βασικός πυλώνας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, της αυτοβελτίωσης και της δεύτερης ευκαιρίας.
Συνέντευξη στην Κέλλυ Σαουάχ-Μαραγκουδάκη
Διαβάστε επίσης
To προφίλ των κρατουμένων στις φυλακές Κορυδαλλού
Η κα Καρδαρά τοποθετήθηκε στο policenet.gr σκιαγραφώντας το προφίλ των κρατουμένων στις Φυλακές Κορυδαλλού. Βασισμένη σε πρόσφατες μελέτες κατέδειξε το εθνοπολιτισμικό, το ηλικιακό το οικογενειακό και το επαγγελματικό προφίλ.
To προφίλ των κρατουμένων στις φυλακές Κορυδαλλού: Στοιχεία από το Στατιστικό Δελτίο Κοινωνιολογικής Μελέτης εντός του Σ.Κ.Κ., από τους Κοινωνιολόγους Αλοσκόφη & Ζαγοράκη
Τα στατιστικά στοιχεία για τα κοινωνικά χαρακτηριστικά και την ποινική κατάσταση των κρατουμένων προέκυψαν από την επεξεργασία των πρωτογενών δεδομένων που είχαν καταχωριστεί στο Ηλεκτρονικό Αρχείο του Τμήματος Διοίκησης για το σύνολο των παρόντων ανδρών κρατουμένων (Ν = 1.720) κατά τη 15η Ιανουαρίου του 2024.
Σύμφωνα με τα ευρήματα της πολύ ενδιαφέρουσας αυτής μελέτης, η οποία αποτέλεσε αντικείμενο διερεύνησης στο πλαίσιο των επιστημονικών δραστηριοτήτων της Ομάδας Εργασίας για το Έγκλημα και την Απεικόνισή του στα ΜΜΕ «Crime & Media Lab» του Κέντρου Μελέτης του Εγκλήματος, με Επιστημονική Υπεύθυνη την κα Καρδαρά, παρατηρείται σημαντικός εθνοπολιτισμικός πλουραλισμός, καθώς τον περασμένο Ιανουάριο, καταγράφηκαν 62 διαφορετικές υπηκοότητες. Οι χώρες αυτές ήταν κατά φθίνουσα σειρά: Ελλάδα και Κύπρος 42,3% (727 άτομα), Αλβανία 13,9% (239 άτομα), Πακιστάν 6,1% (105 άτομα), Αφγανιστάν 5,5% (94 άτομα), Συρία 4,5 % (78 άτομα), Τουρκία 4,0% (69 άτομα), Γεωργία 2,7% (47 άτομα), Ιράν 2,5% (43 άτομα), Ιράκ 2,3% (40 άτομα), και Αίγυπτος 2,0% (35 άτομα). Μάλιστα, αξιοσημείωτο είναι πως, σε σχέση με το 2015, οι Έλληνες κρατούμενοι αυξήθηκαν σημαντικά, σε ποσοστό 42,3% (από 34,2%), ενώ αντίθετα, οι Αλβανοί κρατούμενοι μειώθηκαν σε ποσοστό 13,9% (από 20,4%).
Όσον αφορά το ηλικιακό πλαίσιο η κα Καρδαρά αναφέρει ότι βάσει του εν λόγω Δελτίου σχεδόν οι μισοί κρατούμενοι έχουν ηλικία έως και τα 35 έτη, ενώ η ηλικία με τη μεγαλύτερη συχνότητα, που καταγράφηκε, ήταν τα 28 έτη. Στο σημείο αυτό η κα Καρδαρά υπογραμμίζει πως «πρέπει να μας προβληματίσει το γεγονός ότι νέοι άνθρωποι, που βρίσκονται στις πιο παραγωγικές και δημιουργικές φάσεις της ζωής τους, καταλήγουν έγκλειστοι στη φυλακή, με ένα αβέβαιο μέλλον. Αυτή η πραγματικότητα η οποία σχετίζεται με την πορεία ατόμων που θα περιμέναμε να έχουν ακολουθήσει έναν διαφορετικό δρόμο στη ζωή τους, καθιστά επιτακτική την ανάγκη για μια ουσιαστική αξιολόγηση τόσο των συνθηκών, των παραγόντων και των ατομικών βέβαια επιλογών που οδήγησαν στον εγκλεισμό τους όσο και της μελλοντικής τους πορείας μετά την αποφυλάκιση. Το να βρίσκονται πίσω από τα κάγκελα νέοι άνθρωποι, που θα μπορούσαν να προσφέρουν στην κοινωνία, αποτελεί ένα σοβαρό κοινωνικό ζήτημα που χρήζει ολιστικής προσέγγισης και απαιτεί την προσοχή αλλά και τη δράση μας».
Το 44,7%, δηλαδή 769 άτομα, έχουν παιδιά. Πρόκειται για ένα ακόμα φλέγον ζήτημα, που αναδεικνύει η κα Καρδαρά, επισημαίνοντας τα εξής «είναι σημαντικό να αναφερθούμε και στα παιδιά των φυλακισμένων γονέων. Πρέπει κατ’ αρχάς να αναγνωρίσουμε μια σκληρή πραγματικότητα, ότι τα παιδιά των οποίων ένας ή και οι δύο γονείς βρίσκονται στη φυλακή ενδέχεται να βιώσουν τον κοινωνικό αποκλεισμό και το στίγμα. Όπως διαπιστώνουμε και από τις συνεντεύξεις με φυλακισμένους γονείς, αυτά τα παιδιά μπορεί να μεγαλώνουν σε πολύ δύσκολες συνθήκες, στερούμενα την παρουσία και τη φροντίδα των γονέων και να αντιμετωπίζουν στην καθημερινότητά τους σοβαρά προβλήματα, που χρήζουν συστηματικής κοινωνικής στήριξης. Συνεπώς, η μέριμνα για τα παιδιά των φυλακισμένων γονέων αποτελεί ένα ουσιαστικό ζητούμενο, προκειμένου να διασφαλιστεί η προστασία, η ψυχική τους υγεία καθώς και η ισότιμη πρόσβασή τους σε ευκαιρίες για ένα καλύτερο μέλλον, χωρίς βία, χωρίς αποκλεισμό και χωρίς τον κίνδυνο να παγιδευτούν και τα ίδια σε έναν φαύλο κύκλο εγκληματικότητας. Αυτό είναι ένα θέμα στο οποίο θεωρώ ότι οφείλουμε να δώσουμε μεγάλη βαρύτητα».
Όσον αφορά το επαγγελματικό προφίλ, από τον συνολικό αριθμό των κρατουμένων, οι 1.632 δήλωσαν επάγγελμά, κατά την εισαγωγή τους στις Φυλακές Κορυδαλλού, ενώ το 27,4% (472 άτομα) δήλωσε πως άνηκε στην κατηγορία των ανέργων, παρουσιάζοντας αύξηση από το 2015, που το ποσοστό ήταν 20,0%. Γίνεται εύλογα αντιληπτό λοιπόν ότι το θέμα της σταθερής εργασίας αποτελεί ένα ακόμα φλέγον ζήτημα που πρέπει να μας απασχολήσει και σε ό,τι αφορά την επανένταξη των αποφυλακισθέντων. «Χωρίς σταθερή εργασία και χωρίς μόνιμη στέγη, πολλοί από αυτούς τους ανθρώπους κινδυνεύουν να επιστέψουν στη φυλακή. Γι’ αυτό είναι επιτακτικής σημασίας ζήτημα να σπάσει ο φαύλος κύκλος και να δοθεί έμφαση στην ενίσχυση της πρόληψης και στη μείωση της υποτροπής».
Μελετώντας τα αναλυτικά στατιστικά στοιχεία που μας παρέχουν οι Κοινωνιολόγοι Ουίλιαμ Αλοσκόφης και Αθανάσιος Ζαγοράκης, αναδεικνύεται η μεγάλη εθνοπολιτισμική ετερογένεια που κυριαρχεί, με 62 διαφορετικές εθνικότητες να αποτελούν τη μικροκοινωνία του ανδρικού έγκλειστου πληθυσμού. Ένα ιδιαίτερα κρίσιμο στοιχείο είναι η σημαντική αύξηση του ποσοστού του εγκλεισμού για τους Έλληνες και Κύπριους υπηκόους συγκριτικά με το 2015, με τους ίδιους να βρίσκονται στην πρώτη θέση στην ιεραρχία όλων των κατηγοριών αξιόποινων πράξεων.
Τα συνηθέστερα αδικήματα για τα οποία βρίσκονται έγκλειστοι στις φυλακές αφορούν πολύ σοβαρά αδικήματα, όπως είναι οι παραβάσεις του Ν. περί Ναρκωτικών, τα εγκλήματα κατά της ζωής, που αποτελούν και τα εγκλήματα με τη μεγαλύτερη ποινική και κοινωνική απαξία, οι σωματικές βλάβες, οι ληστείες και η εκβίαση, οι παραβάσεις του Ν. περί Μετανάστευσης και οι κλοπές, με την Ελλάδα και την Κύπρο να κυριαρχούν, πλην των αδικημάτων περί μετανάστευσης. Για τις υπόλοιπες υπηκοότητες η στέρηση της ελευθερίας παρατηρείται κυρίως για ζητήματα που αφορούν ναρκωτικά, κλοπές, εγκλήματα κ.ά», επισημαίνει η κ. Καρδαρά.
Αναξιοπρεπείς συνθήκες διαβίωσης στις φυλακές
«Πάρα πολλοί κρατούμενοι στην Ελλάδα εξακολουθούν να κρατούνται σε συνθήκες που αποτελούν προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειάς τους». Αυτό είναι το συμπέρασμα της επιτροπής του Συμβουλίου της Ευρώπης για την πρόληψη των βασανιστηρίων και της απάνθρωπης ή ταπεινωτικής μεταχείρισης ή τιμωρίας (CPT), μετά την επίσκεψη σε σωφρονιστικά καταστήματα της Ελλάδας στα τέλη του 2021. Σύμφωνα με την έκθεση, ο υπερπληθυσμός αποτελεί σταθερό χαρακτηριστικό του ελληνικού σωφρονιστικού συστήματος εδώ και πολλά χρόνια. Το 2020 εκδόθηκαν 4 αποφάσεις του ΕΔΔΑ στο πλαίσιο των οποίων διαπιστώθηκε η εκ μέρους της Ελλάδας παραβίαση των άρθρων 3 ή/και 13 της ΕΣΔΑ λόγω των συνθηκών κράτησης που επικρατούν στις ελληνικές φυλακές.
Συναναστροφές με κρατουμένους – Διήγηση
Η έμπειρη σε θέματα που άπτονται των συνθηκών εγκλεισμού και του μικρόκοσμου της φυλακής Αγγελική Καρδαρά μας διηγείται μια από τις ιστορίες που θα θυμάται για πάντα. «Η φυλακή για μένα είναι το σπίτι μου», της είχε εξομολογηθεί ένας νεαρός στις Φυλακές Κορυδαλλού.
«Θυμάμαι, κατά τη διάρκεια εκπόνησης της διδακτορικής μου διατριβής με θέμα τη γλώσσα της φυλακής, τα λόγια ενός νεαρού που με υποδεχόταν πάντα με ευγένεια. Εκείνη την περίοδο να σημειώσω ότι επισκεπτόμουν τις Φυλακές Κορυδαλλού καθημερινά, από Δευτέρα έως και Παρασκευή, για ένα διάστημα 3 μηνών και πραγματοποίησα συνεντεύξεις με 70 κρατούμενους. Όποτε, σε ερευνητικό επίπεδο είχα την ευκαιρία να έρθω σε επαφή με τη ‘μικροκοινωνία’ της φυλακής. Μια από τις ερωτήσεις που έθετα στους συνεντευξιαζόμενους κρατούμενους ήταν εάν εργάζονταν όσο βρίσκονταν εκτός φυλακής. Ο συγκεκριμένος κρατούμενος μου είχε απαντήσει ότι η δουλειά που έκανε προτού συλληφθεί ήταν… διαρρήκτης. Εκείνη την ώρα μειδίασα και αυθόρμητα εξέφρασα την απορία μου εάν θεωρεί επάγγελμα το να είναι διαρρήκτης. Θυμάμαι την απάντησή του: ‘’Kυρία Αγγελική, βεβαίως είναι επάγγελμα, διότι όπως εσείς έχετε αφιερώσει τόσες ώρες για τις σπουδές σας, έτσι κι εγώ έχω αφιερώσει πολλές ώρες για να ‘σπουδάσω’ το επάγγελμά μου, για να μπορώ να μπαίνω στα σπίτια χωρίς να με πιάνουν. Αν εσείς προσπαθούσατε να μπείτε σε ένα σπίτι, θα σας έπιαναν αμέσως. Είναι δύσκολο να είσαι καλός διαρρήκτης’’. Μου προξένησε εντύπωση με πόσο δυναμισμό μιλούσε για το ‘επάγγελμά΄ του. Ένιωσα ότι μιλούσε με ‘καμάρι’ για αυτό που έκανε. Η διεθνής βιβλιογραφία άλλωστε αναφέρει τη διάρρηξη ως πράξη μέσω της οποίας άτομα βιοπορίζονται και αντιμετωπίζεται από τους ίδιους ως «επάγγελμα» (profession), καθώς μπορεί να είναι η κύρια ή/και η μοναδική πηγή βιοπορισμού τους, έστω και έκνομη. Παρατήρησα επομένως το εξής: περιπτώσεις νεαρών ανθρώπων που από πολύ μικρή ηλικία βιοπορίζονταν με έκνομους τρόπους, είχαν εγκαταλείψει το σχολείο και είχαν βρεθεί στους δρόμους της παρανομίας πρώιμα, να μην μπορούν, ούτε μέσα από τις λέξεις που χρησιμοποιούσαν στις συνεντεύξεις, να διαχωρίσουν το καλό από το κακό, το δίκαιο από το άδικο, την εγκληματική πράξη από τη μη εγκληματική. Είναι αξιοσημείωτο ότι στον κώδικα επικοινωνίας τους δεν χρησιμοποιούσαν τον όρο ‘έγκλημα’ ούτε καν όταν αναφέρονταν σε ειδεχθείς εγκληματικές πράξεις, όπως η ανθρωποκτονία. Προτιμούσαν να μιλήσουν για ‘αδίκημα’ ή σε άλλες περιπτώσεις για ‘το αδίκημα κατά της κοινωνίας’, για ‘την κακιά ώρα’ κλπ. Ασφαλώς δεν μπορούμε να εισχωρήσουμε στα άδυτα της ψυχής των φυλακισμένων, ωστόσο στην περίπτωση του νεαρού που σας ανέφερα θεωρώ πως με τις κατάλληλες παρεμβάσεις θα μπορούσε να επανενταχθεί στην ελεύθερη κοινωνία και να ξεφύγει από την παρανομία. Την πορεία του δεν την γνωρίζω, αυτό όμως που διαπιστώνουμε είναι πως σε αρκετές τουλάχιστον περιπτώσεις αυτοί οι άνθρωποι χρειάζονται υποστήριξη από την οικογένεια, το σχολείο, την Πολιτεία και άλλους θεσμούς, οι οποίοι μπορεί να μην τους έχουν προσφέρει την κατάλληλη στήριξη στην ευαίσθητη παιδική και εφηβική ηλικία. Πρόκειται για ένα εξίσου μεγάλο θέμα, με σύνθετες μάλιστα διαστάσεις και προεκτάσεις, που οφείλει να μας απασχολήσει».
Υπάρχει σωφρονισμός στην Ελλάδα;
Όσο απουσιάζουν οι αξίες και όσο κατακερματίζονται οι θεσμοί, τόσο το έγκλημα και οι παραβατικές συμπεριφορές θα αυξάνονται.
«Το παραπάνω σχόλιό σας, κ. Μαραγκουδάκη, αποτελεί ένα στοιχείο το οποίο προσπαθώ να αναδείξω στο πλαίσιο των ερευνών μου και της αρθρογραφίας μου. Θα συμφωνήσω επομένως μαζί σας ότι είναι πολύ σημαντικό να ενισχυθεί η οικογένεια, να εκπαιδευτούν οι γονείς που στη σημερινή εποχή έρχονται αντιμέτωποι με πολλαπλές προκλήσεις, τις οποίες δεν γνωρίζουν πάντα πώς να διαχειριστούν. Βάσει της ερευνητικής μου εμπειρίας τολμώ να πω ότι υπάρχει δρόμος ακόμα για να μιλήσουμε για την έννοια ενός ουσιαστικού σωφρονισμού των κρατουμένων. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι οι ίδιοι οι κρατούμενοι στον ιδιαίτερο γλωσσικό κώδικα επικοινωνίας τους αποκαλούν τη φυλακή ‘Κολλέγιο του Εγκλήματος’, το οποίο αποκαλύπτει το πώς βιώνουν την περίοδο του εγκλεισμού τους, με κρατούμενους να μου έχουν αναφέρει ότι μετά την έκτιση της ποινής του ένα άτομο μπορεί να βγει ‘πωρωμένος εγκληματίας’ ακόμα κι αν έχει εκτίσει ποινή φυλάκισης για ένα μικρής ποινικής σημασίας αδίκημα.
Ο ‘κύκλος της παρανομίας’ είναι σαφώς δύσκολο να σπάσει, ειδικά σε περιπτώσεις όπου ο αποφυλακισμένος δεν έχει ένα υποστηρικτικό περιβάλλον, δεν έχει σταθερή εργασία ή δεν έχει καν εργασία, δεν λαμβάνει την κατάλληλη ψυχολογική στήριξη όπου κρίνεται αναγκαίο κλπ. Εκτενής βέβαια είναι και η συζήτηση σχετικά με την παρέμβαση ή όχι στον έγκλειστο πληθυσμό, με στόχο την αναμόρφωσή του. Η βελτίωση των κρατουμένων θεωρείται από κάποιους ουτοπική ή ακόμα και παραβίαση των ατομικών τους δικαιωμάτων, ιδίως για όσους δεν επιθυμούν να ‘σωφρονιστούν’. Παρά τις διαφορετικές απόψεις και θέσεις, ωστόσο, δεν νομίζω ότι μπορούμε εύκολα να αμφισβητήσουμε την αναγκαιότητα της ‘αποχής από το έγκλημα’, της διαδικασίας δηλαδή κατά την οποία ο κρατούμενος μετά την έκτιση της ποινής του επιστρέφει στην κοινωνία ‘καθαρός’ απέχοντας από την παραβατική δραστηριότητα. Παρά τη δυσκολία του εγχειρήματος, η οργανωμένη Πολιτεία πρέπει να προσεγγίσει ολιστικά το κρίσιμο αυτό ζήτημα και στη σημερινή εποχή να θέσουμε όλα αυτά τα θέματα που αποτέλεσαν αντικείμενο συζήτησής μας σε ένα πιο σύγχρονο και αποτελεσματικό πλαίσιο, το οποίο να ανταποκρίνεται στις ποικιλόμορφες ανάγκες του σωφρονιστικού συστήματος και να δίνει ακόμα μεγαλύτερη έμφαση στην πρόληψη και τη μείωση της υποτροπής» προσθέτει.
Στις γυναικείες φυλακές Κορυδαλλού δεν υπάρχει σχολείο
Όσον αφορά την εκπαίδευση των γυναικών γνωρίζουμε ότι ένα ποσοστό της τάξης του 45% των γυναικών δεν έχει ολοκληρώσει την υποχρεωτική εκπαίδευση και δεν έχει εργαστεί ούτε πρόκειται να λάβει σύνταξη. Στις γυναικείες φυλακές Κορυδαλλού δεν υπάρχει σχολείο. Την ίδια στιγμή που στις αντρικές φυλακές Κορυδαλλού λειτουργεί σήμερα ένα Δημοτικό Σχολείο, ένα Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας, ένα ΔΙΕΚ με τρεις ειδικότητες, τμήματα εκμάθησης ελληνικών, τμήμα κινηματογράφου κ.λπ.
Κατανοούμε επομένως τον ιδιαίτερα ευάλωτο χαρακτήρα του πληθυσμού των γυναικείων φυλακών και αντιλαμβανόμαστε πόσο καθοριστικό και προστατευτικό παράγοντα αποτελεί η εκπαίδευση στην προσπάθεια των γυναικών αυτών όχι μόνο να διαχειριστούν με ευχάριστο και δημιουργικό τρόπο τον χρόνο της φυλάκισης, ο οποίος δεν μπορεί να είναι ο μοναδικός στόχος, αλλά κυρίως στο να αποφύγουν έναν νέο εγκλεισμό για την ίδια ή άλλη πράξη.
«Κυρία Μαραγκουδάκη, πρέπει να μας απασχολήσει το μέλλον αυτών των γυναικών όταν αποφυλακισθούν, ώστε να μην επιστρέψουν στη φυλακή. Σύμφωνα με όσα δήλωσαν γυναίκες με τις οποίες έχω συνομιλήσει, σε πολλές περιπτώσεις αισθάνονται ‘’χαμένες’’ όταν βρίσκονται ξανά εκτός φυλακής, χωρίς οικονομική υποστήριξη, χωρίς σταθερή εργασία, χωρίς σπίτι, με συνέπεια αρκετές να ‘’χτυπούν’’ και πάλι την πόρτα του κακοποιητή τους, του βιαστή, του εμπόρου… και να επιστρέφουν στους δρόμους της παρανομίας και τελικά πίσω στη φυλακή.»
Η εκπαίδευση στις φυλακές «γεννά» ελπίδα
Η εκπαίδευση αποτελεί ‘’παράθυρο ελευθερίας’’ για τον έγκλειστο πληθυσμό και συνεισφέρει στην προσωπική και συλλογική εξέλιξη, διευρύνοντας τους γνωστικούς και πνευματικούς ορίζοντες των ατόμων, τα οποία σε πολλές περιπτώσεις δεν έχουν βιώσει άλλες εμπειρίες πέραν των παράνομων και εγκληματικών δραστηριοτήτων.
«Η εκπαίδευση στις φυλακές μπορεί να προσφέρει ένα καλύτερο μέλλον για τους ανθρώπους που θα αποφυλακιστούν και που θα επιστρέψουν στην κοινωνία», τονίζει η ειδικός και συμπληρώνει ότι για να επιτευχθούν οι σημαντικοί στόχοι πρέπει το εκπαιδευτικό έργο να ενισχυθεί από την ελληνική Πολιτεία.
Η Αγγελική Καρδαρά είναι Δρ. του Τμήματος ΕΜΜΕ ΕΚΠΑ, Εισηγήτρια-Συγγραφέας και Εκπαιδεύτρια E-learning στο EΚΠΑ, Φιλόλογος, Τακτική Επιστημονική Συνεργάτιδα Κέντρου Μελέτης του Εγκλήματος και Επιστημονική Υπεύθυνη Crime & Μedia Lab ΚΕ.Μ.Ε.
Μεταξύ των προγραμμάτων στα οποία η κ. Καρδαρά είναι συγγραφέας, εισηγήτρια και εκπαιδεύτρια είναι και το πρόγραμμα για τις φυλακές: Ψυχοκοινωνική Υποστήριξη Κρατουμένων και Ζητήματα Κοινωνικό-οικονομικής Επανένταξης | E-Learning Πανεπιστήμιο Αθηνών