Η “Φόνισσα” του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη συνεχίζει, περισσότερο από έναν αιώνα μετά τη συγγραφή της, να προκαλεί συζητήσεις, να ταράζει συνειδήσεις και να φωτίζει με μοναδική διορατικότητα τα κοινωνικά και ψυχολογικά αδιέξοδα της εποχής της. Το έργο, παρότι βαθιά ριζωμένο σε έναν παλαιότερο κόσμο, μοιάζει σήμερα πιο επίκαιρο από ποτέ, θέτοντας ερωτήματα για τη θέση της γυναίκας, τα όρια της κοινωνικής πίεσης και τον τρόπο με τον οποίο η καταπίεση μπορεί να διαστρεβλώσει την ανθρώπινη ψυχή.
Με αφορμή αυτές τις διαχρονικές θεματικές συνομιλήσαμε με την Δρα Αγγελική Καρδαρά η οποία έχει μελετήσει σε βάθος τη “Φόνισσα” του Παπαδιαμάντη. Στόχος μας ήταν να διερευνήσουμε πώς συνομιλεί η ηρωίδα του Παπαδιαμάντη με τη σύγχρονη πραγματικότητα.
Με την παρούσα συνέντευξη επιχειρούμε να φωτίσουμε όχι μόνο τη λογοτεχνική διάσταση του έργου, αλλά και τη βαθιά ανθρώπινη ανησυχία που κρύβεται πίσω από τη μορφή της Χαδούλας–Φραγκογιαννούς.
Συνέντευξη στην Κέλλυ Σαουάχ-Μαραγκουδάκη
Υπάρχουν, κατά τη γνώμη σας, συσχετισμοί ανάμεσα στη “Φόνισσα” και σε πραγματικές περιπτώσεις γυναικείας εγκληματικότητας της σύγχρονης εποχής;
[Η Δρ. Καρδαρά έχει συσχετίσει τη ‘’Φόνισσα’’ με γυναίκες serial killers, με μητέρες που έχουν διαπράξει το έγκλημα της παιδοκτονίας, με γυναίκες που έχουν διαπράξει ανθρωποκτονία με «αλτρουιστικό» κίνητρο και με γυναίκες που έχουν εγκληματήσει για λόγους «τιμής». Ωστόσο τονίζει ότι η εγκληματικότητα με δράστιδες γυναίκες εξακολουθεί να κατέχει χαμηλά ποσοστά τόσο σε εθνικό, όσο και σε διεθνές επίπεδο.]
Κυρία Μαραγκουδάκη, αρχικά, θα ήθελα να σας ευχαριστήσω θερμά για τη «φιλοξενία» στον ιστότοπο policenet.gr με σκοπό να αναδείξουμε ένα τόσο πρωτότυπο και ενδιαφέρον θέμα. Η ‘’Φόνισσα” του σπουδαίου νεοέλληνα λογοτέχνη Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, αν και γράφτηκε σε μια εποχή με τελείως διαφορετικά χαρακτηριστικά (δημοσιεύθηκε το 1903 σε συνέχειες, έχοντας τον υπότιτλο «κοινωνικόν μυθιστόρημα»), εξακολουθεί να συγκλονίζει τις ψυχές μας και περνάει σε ένα ευρύ κοινό σημαντικά μηνύματα. Αυτός ήταν και ο λόγος για τον οποίο επέλεξα στο 8ο βιβλίο μου, υπό τον τίτλο Εγκλήματα κατά της ζωής και η εγκληματική δράση της serial killer «Φόνισσας» του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη να «επιστρέψω» στη ‘’Φόνισσα’’ που μελετώ από τα φοιτητικά μου χρόνια, να σκιαγραφήσω το προφίλ της και να την συσχετίσω με σύγχρονες υποθέσεις γυναικείας εγκληματικότητας που έχουν απασχολήσει την εγκληματολογική έρευνα σε εγχώριο και διεθνές επίπεδο.
Επομένως, στο ερώτημά σας εάν υπάρχουν συσχετισμοί, θα απαντήσω κατηγορηματικά «ναι», οι οποίοι αναλύονται στο αντίστοιχο κεφάλαιο του βιβλίου μου ‘’Ανάλυση υποθέσεων (case studies)’’. Στο εν λόγω κεφάλαιο αναλύω υποθέσεις από την επικαιρότητα, από τη σύγχρονη εποχή, αλλά και από το παρελθόν, οι οποίες μας επιβεβαιώνουν τη διαχρονικότητα αιτιών και παραγόντων εγκληματικής δράσης γυναικών.
Το βιβλίο επικεντρώνεται σε εγκλήματα γυναικών σε βάρος παιδιών και πιο συγκεκριμένα συσχετίζω την εγκληματική της δράση με πραγματικές υποθέσεις γυναικών που σκότωσαν τα βρέφη τους, γυναικών που σκότωσαν τα παιδιά τους ακόμα και σε πιο μεγάλη ηλικία για να τα «λυτρώσουν», όπως οι ίδιες θεωρούσαν, από κάποιο σοβαρό σωματικό ή ψυχικό πόνο -πραγματικό αλλά και πλασματικό ή διογκωμένο στο μυαλό τους σε άλλες περιπτώσεις-.
Eπίσης εντοπίζω αντιστοιχίες με υποθέσεις γυναικών που εργάζονταν με παιδιά και προέβησαν στη δολοφονία τους, αντί να τα φροντίζουν και να τα προστατεύουν, καθώς και με γυναίκες που σκότωσαν για λόγους «τιμής».
Αναλύοντας καθεμία από αυτές τις υποθέσεις, μεταξύ των οποίων και μια υπόθεση γιαγιάς από τα διεθνή εγκληματολογικά χρονικά που σκότωσε τα δίδυμα εγγόνια της, αλλά και μια υπόθεση νοσηλεύτριας με εγκληματική δράση σε βάρος βρεφών και παιδιών που είχε υπό την επίβλεψή της, εντοπίζω σημεία σύνδεσης με τη δράση της “Φόνισσας”, τα οποία παρουσιάζουν μεγάλο ερευνητικό ενδιαφέρον.
Ποιος «γέννησε» τη ‘’Φόνισσα’’; Η κοινωνία της εποχής ή τελικά εκείνη υπήρξε ο καθρέφτης των παθών και των στρεβλώσεών της;
[Η Φόνισσα γεννιέται μέσα από μια κοινωνία που παράγει ασφυκτικές συνθήκες για τις γυναίκες, αλλά ολοκληρώνεται από τις δικές της επιλογές.]
Αναμφίβολα το κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο έδρασε η Φόνισσα διαδραμάτισε έναν αρνητικό ρόλο στο πέρασμα στην εγκληματική πράξη. Αυτό όμως που πρέπει να τονιστεί είναι ότι η εγκληματογένεση αποτελεί ένα πολυπαραγοντικό φαινόμενο, συνεπώς δεν είναι μόνο ένας παράγοντας που οδηγεί μια γυναίκα στο έγκλημα. Οι παράγοντες μπορεί να είναι ποικίλοι και κάθε υπόθεση πρέπει να εξετάζεται ως προς τα ειδικά χαρακτηριστικά της.
Σαφώς, στην υπόθεση της ”Φόνισσας’’ οι πολύ δύσκολες κοινωνικές συνθήκες, ο θεσμός της προίκας που ήταν μια «θηλιά» για τις φτωχές οικογένειες με θηλυκά και τα στερεότυπα για τη θέση και τον ρόλο των γυναικών άσκησαν ισχυρές επιδράσεις στην ψυχοσύνθεσή της και σε συνδυασμό με άλλους παράγοντες που εξετάζονται στο βιβλίο οδηγήθηκε στην ακραία εγκληματική της δράση.
Στα μάτια των κοριτσιών που σκότωνε έβλεπε τη δική της βασανισμένη ζωή, έβλεπε μια καθημερινότητα γεμάτη στερήσεις και εμπόδια και τελικά μέσα από τη δική της τραυματική διαδρομή εσωτερίκευσε την ακραία σκέψη ότι τα φτωχά θηλυκά είναι προτιμότερο να μη ζουν από το ζουν μια αναξιοπρεπή ζωή.
Η εν λόγω σκέψη μάλιστα κατέληξε να της γίνει εμμονή, με αποτέλεσμα να μην μπορεί να «ηρεμήσει» ψυχικά μέχρι να σκοτώσει τα κορίτσια. Με τις δολοφονίες που διέπραξε ήθελε να «απαλλάξει» τα θύματά της αλλά και τις οικογένειές τους από το βάρος της εξασφάλισης προίκας και από τα βάσανα που περίμεναν το γυναικείο φύλο σε όλη τη διάρκεια της ζωής του. Οι προθέσεις της δηλαδή ήταν «αγνές», αλλά τα εγκλήματά της σε καμία περίπτωση δεν δικαιολογούνται. Η ”Φόνισσα’’ σκοτώνει για να «λυτρώσει» το γυναικείο φύλο, τελικά όμως αφαιρεί από τα κοριτσάκια όχι μόνο τη ζωή αλλά και την ευκαιρία να «γράψουν τη δική τους ιστορία».
Ποιο μήνυμα πιστεύετε ότι στέλνει σήμερα η “Φόνισσα” στις γυναίκες που νιώθουν εγκλωβισμένες σε κοινωνικούς ρόλους;
[Η ζωή της Φραγκογιαννούς αποδεικνύει ότι όταν μια γυναίκα δεν έχει λόγο, η απόγνωση την οδηγεί σε σκοτεινά μονοπάτια. Το μήνυμά της προς τις σύγχρονες γυναίκες: Μην επιτρέψεις τον κοινωνικό ρόλο να γίνει η ταυτότητά σου!]
Στο κοινωνικό μυθιστόρημα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη η κεντρική ηρωίδα του περνάει σημαντικά μηνύματα στη σύγχρονη γυναίκα. Με τις σκέψεις και τις πράξεις της επαναστατεί και ορθώνει το ανάστημά της απέναντι σε μια καταπιεστική κοινωνία, αλλά ο δρόμος που επιλέγει είναι επικίνδυνος και αποδεικνύεται θανατηφόρος. Αντιστέκεται στην κοινωνική καταπίεση που θέλει τη γυναίκα να είναι υποχείριο και να μην έχει τις ίδιες ευκαιρίες με τους άνδρες.
Αντιστέκεται, επίσης, στην κοινωνία που περιθωριοποιεί τα φτωχά θηλυκά. Περνάει επομένως το μήνυμα -αν και εκείνη ακολούθησε τον πλέον επικίνδυνο δρόμο, τον εγκληματικό- ότι πρέπει να σηκώσουμε το κεφάλι και να αγωνιστούμε για τα δικαιώματά μας.
Εάν η ”Φόνισσα’’ ζούσε σε μια άλλη εποχή -δεδομένης και της προόδου που έχει συντελεστεί στη σύγχρονη κοινωνία- ενδεχομένως δεν θα έφτανε στο έγκλημα.
Ασφαλώς δεν μπορούμε να γνωρίζουμε πώς ο Παπαδιαμάντης θα επέλεγε να σκιαγραφήσει, σήμερα, το προφίλ της. Το βέβαιο όμως είναι ότι θα περνούσε πάλι δυνατά μηνύματα, αλλά ίσως με έναν διαφορετικό τρόπο. Γιατί το γεγονός ότι οδηγήθηκε στο ειδεχθέστερο και βαρύτερο σε ποινική και κοινωνική απαξία έγκλημα σίγουρα συγκλονίζει και μολονότι δεν έδρασε με προσωπικό όφελος, για παράδειγμα για να αποκομίσει οικονομικά οφέλη ή για να εκδικηθεί τις οικογένειες, δεν δικαιολογούμε τα εγκλήματά της.
Συνοψίζοντας, είναι σημαντικό να κρατήσουμε στο μυαλό ότι μια γυναίκα έχει τη δύναμη να αγωνιστεί για την κατοχύρωση των θεμελιωδών δικαιωμάτων της και για τη διασφάλιση ισότιμης μεταχείρισης σε όλους του τομείς ζωής και δράσης της, η βία ωστόσο είναι καταδικαστέα.
Ως ειδικός στην ανάλυση εγκληματολογικών υποθέσεων, ποιο στοιχείο της “Φόνισσας” σας σοκάρει περισσότερο — ο τρόπος που σκοτώνει ή ο τρόπος που δικαιολογεί τα εγκλήματά της;
Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ερώτηση! Θα έλεγα ότι με προβληματίζει περισσότερο ο τρόπος με τον οποίο σκοτώνει, διότι είναι πολύ σκληρό το modus operandi της. Επιλέγει να πνίξει τα κορίτσια ξεκινώντας μάλιστα την εγκληματική της δράση από τη συνονόματη εγγονή της. Άρα έχει άμεση επαφή με το θύμα! Σε συμβολικό επίπεδο είναι σαν να οδηγείται σε μια δική της αυτοχειρία, καθώς «πνίγει» τα δικά της επώδυνα παιδικά, εφηβικά και νεανικά χρόνια, στη διάρκεια των οποίων δεν έλαβε χαρές αλλά χωρίς τη θέλησή της έσκυβε το κεφάλι και «υπηρετούσε» τους άλλους.
Ο τρόπος με τον οποίο ο Παπαδιαμάντης σκιαγραφεί τη “Φόνισσα” καταδεικνύει την αναγκαιότητα να αναλύουμε κάθε υπόθεση γυναικείας εγκληματικότητας πέρα από παραμορφωτικούς καθρέπτες και στερεοτυπικές αντιλήψεις, ώστε να μπορέσουμε να ερμηνεύσουμε τα «πώς» και τα «γιατί» μια γυναίκα μπορεί να φτάσει ακόμα και στο πιο ειδεχθές έγκλημα.
Εν προκειμένω να εξετάσουμε πώς μια γυναίκα, που είναι και η ίδια μητέρα και γιαγιά, φτάνει στο ακραίο σημείο να εγκληματήσει σε βάρος ανήλικων ψυχών χρησιμοποιώντας μάλιστα τα ίδια της τα χέρια. Πώς δεν λυγίζει με αυτή την πράξη και την ολοκληρώνει. Μέσα στον παραλογισμό της, όταν ο νους της «ψηλώνει», η πράξη της αποκτά σκοπό «ιερό».
Κατά την ανάλυσή μου στο βιβλίο χαρακτηρίζω τη “Φόνισσα” ως «ιδεοληπτική πολυανθρωποκτόνο», γιατί έχει εμποτιστεί από μη ελεγχόμενες και επαναλαμβανόμενες σκέψεις και για τον λόγο αυτό, επιστρέφοντας στο ερώτημά σας, θα πω ότι δεν με σοκάρει ο τρόπος με τον οποίο δικαιολογεί τις πράξεις της, γιατί η ίδια είναι δοσμένη στο έργο που θεωρεί «ιερό»: τη θανάτωση φτωχών κοριτσιών, προκειμένου να τα προφυλάξει από μια αναξιοπρεπή ζωή και τις οικογένειές τους από το βάρος να προικίσουν ένα φτωχό θηλυκό.
Πιστεύετε ότι αν ο Παπαδιαμάντης έγραφε τη “Φόνισσα” σήμερα, θα την δικαιολογούσε με τον ίδιο τρόπο;
Κατά την κρίση μου ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης δεν δικαιολογεί την εγκληματική της δράση, κατανοεί τη “Φόνισσα”, δεν την καθιστά ένα μισητό πρόσωπο -γεγονός που αποκαλύπτει τον αριστουργηματικό τρόπο γραφής του, γιατί παρά τα ειδεχθή εγκλήματά της σε βάρος ανηλίκων δεν γίνεται μισητή- αλλά δεν δικαιολογεί την ακραία εγκληματική της δράση. Καταγραφεί όμως με απόλυτη ακρίβεια και σαφήνεια το πλαίσιο μέσα στο οποίο διέπραξε τα εγκλήματά της, σκιαγραφώντας με ολοκληρωμένο τρόπο το ψυχο-εγκληματικό προφίλ της.
Θεωρώ ότι, σήμερα, εάν έγραφε ο Παπαδιαμάντης θα λάμβανε υπ’ όψιν του τις σημαντικές αλλαγές που έχουν συντελεστεί, αλλά και πάλι με τον δικό του τρόπο θα έθιγε τα κακώς κείμενα. Γιατί, δυστυχώς ακόμα και στη σημερινή εποχή παρά την πρόοδο και την εξέλιξη, δεν έχουμε φτάσει στο σημείο απόλυτης ισότητας των φύλων. Και αυτό το σχόλιο δεν αφορά μόνο τη χώρα μας.
Μας προβληματίζει ότι ακόμα και σε εκσυγχρονισμένες κοινωνίες οι ευκαιρίες που δίνονται στη γυναίκα επιστήμονα, στη γυναίκα ερευνήτρια, στη γυναίκα ακαδημαϊκό είναι λιγότερες από εκείνες των ανδρών. Παράλληλα, οφείλουμε να σταθούμε σε ερευνητικό επίπεδο στο γεγονός ότι γυναίκες που έχουν υπάρξει θύματα μακροχρόνιας κακοποίησης έχουν οδηγηθεί μετά από χρόνια στο έγκλημα της ανθρωποκτονίας, όπως και η “Φόνισσα”.
Είναι άξιο αναφοράς ότι ένα τόσο ευαίσθητο κοινωνικό ζήτημα, όπως η γυναικεία καταπίεση στην εποχή της “Φόνισσας”, αποδόθηκε από άνδρα λογοτέχνη και όχι από γυναίκα συγγραφέα. Σχολιάστε αυτή την παρατήρηση.
Πράγματι, ο Παπαδιαμάντης δίνει φωνή στις γυναίκες σε μια εποχή στην οποία εκείνες ουσιαστικά δεν είχαν φωνή. Γι’ αυτό και δικαίως του αποδίδονται οι χαρακτηρισμοί του καινοτόμου και του πρωτοπόρου λογοτέχνη.
Η γραφή του είναι μεγαλειώδης και αξίζει πραγματικά να διδάσκεται στα σχολεία και σε πανεπιστημιακές σχολές. Μέσα από το έργο του αντιλαμβανόμαστε την αναγκαιότητα του να «γκρεμίσουμε» εγκληματολογικούς μύθους και κοινωνικά στερεότυπα.
Ως μητέρα αλλά και ως εκπαιδευτικός αυτό που πιστεύω ότι είναι σημαντικό να διδάξουμε στα παιδιά είναι ότι, ανεξαρτήτως φύλου, οφείλουν να γίνουν άνθρωποι ανεξάρτητοι και υπεύθυνοι. Είναι σημαντικό να μάθουμε να σκεπτόμαστε «έξω από το κουτί», να απομακρυνθούμε από κοινοτοπίες και στερεότυπα του παρελθόντος, που μπορεί να εξυπηρετούσαν συγκεκριμένα συμφέροντα, κατανοώντας παράλληλα τη σπουδαιότητα του να στηριζόμαστε στις προσωπικές μας δυνάμεις και να συμπορευόμαστε αρμονικά, ώστε να ανταποκριθούμε πιο αποτελεσματικά στα νέα δεδομένα και τις προκλήσεις της εποχής.
Και ίσως αυτό να είναι το μεγαλύτερο μάθημα που μας διδάσκει η “Φόνισσα”: ότι η κοινωνική αδικία δεν πρέπει να επαναληφθεί και ότι η σύγχρονη κοινωνία οφείλει να προσφέρει σε κάθε παιδί, ανεξαρτήτως φύλου, ανεξαρτήτως οικονομικής και κοινωνικής κατάστασης, τον χώρο να ζήσει ελεύθερα, ισότιμα και με αξιοπρέπεια. Να κατανοήσουμε τις αιτίες και τους παράγοντες που οδήγησαν τη “Φόνισσα” στην εγκληματική δράση και να προλάβουμε σύγχρονες «Φόνισσες» από τη διάπραξη αντίστοιχων βίαιων εγκλημάτων.
_____________________________________
*Η Αγγελική Καρδαρά είναι Διδάκτωρ. του Τμήματος Επικοινωνίας και ΜΜΕ ΕΚΠΑ, Εισηγήτρια-Συγγραφέας και Εκπαιδεύτρια E-Learning Πανεπιστημίου Αθηνών, Φιλόλογος, Τακτική Επιστημονική Συνεργάτιδα Κέντρου Μελέτης του Εγκλήματος (ΚΕ.Μ.Ε.) και Επιστημονικά Υπεύθυνη του Crime & Μedia Lab ΚΕ.Μ.Ε. Μεταξύ των προγραμμάτων στα οποία η κ. Καρδαρά είναι συγγραφέας, εισηγήτρια και εκπαιδεύτρια είναι και το πρόγραμμα για τις φυλακές: Ψυχοκοινωνική Υποστήριξη Κρατουμένων και Ζητήματα Κοινωνικό-οικονομικής Επανένταξης | E-Learning Πανεπιστήμιο Αθηνών Το νέο πρόγραμμα που έχει αναλάβει αφορά το επίκαιρο ζήτημα των διαδικτυακών εξαρτήσεων εφήβων και των παραβατικών τους συμπεριφορών εντός και εκτός διαδικτύου και φέρει τον τίτλο Διαδικτυακές Εξαρτήσεις και Παραβατικές Συμπεριφορές Εφήβων: Από την Πρόληψη στη Θεραπεία | E-Learning Πανεπιστήμιο Αθηνών