Το Διεθνές Δίκαιο Υπό Πίεση: Η Περίπτωση της Γάζας
* Δρ. Ελένη Γαβριήλ
Λέκτορας Διεθνούς Οικονομικού Δικαίου και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων
Τμήμα Ιστορίας, Πολιτικής και Διεθνών Σπουδών
Πανεπιστήμιο Νεάπολις Πάφος
Το διεθνές δίκαιο θεσπίστηκε για να περιορίσει τη βία. Στη Γάζα, όμως, δίνει μάχη για την ίδια του την επιβίωση. Η σύγκρουση στη Λωρίδα της Γάζας αναδεικνύει τις εννοιολογικές και πρακτικές προκλήσεις που αντιμετωπίζει το διεθνές δίκαιο σε περιόδους ένοπλης σύρραξης. Ιδίως το Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο (ΔΑΔ) καλείται να λειτουργήσει ως ρυθμιστικό πλαίσιο σε περιβάλλοντα όπου η έννοια της αναλογικότητας, της διάκρισης και της στρατιωτικής αναγκαιότητας βρίσκονται διαρκώς υπό πίεση.
Το ΔΑΔ ρυθμίζει τη χρήση βίας υπό συγκεκριμένες συνθήκες, κυρίως στο πλαίσιο ένοπλων συγκρούσεων, αναγνωρίζοντας το δικαίωμα των κρατών στην αυτοάμυνα, όπως κατοχυρώνεται από το άρθρο 51 του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών. Ωστόσο, αυτό το δικαίωμα δεν είναι απεριόριστο, οριοθετείται αυστηρά από τις αρχές της αναλογικότητας και της διάκρισης μεταξύ μαχητών και αμάχων, καθώς και από την υποχρέωση λήψης μέτρων για την προστασία του άμαχου πληθυσμού.
Η αξία αυτών των αρχών καταδεικνύεται όταν εφαρμόζονται σε σύνθετες πραγματικότητες, όπως η Γάζα. Εκεί, η συνύπαρξη μαχητών και αμάχων σε αστικά περιβάλλοντα καθιστά την εφαρμογή των κανόνων αυτών εξαιρετικά δύσκολη. Παρ’ όλα αυτά, η παρουσία δυσκολιών δεν αίρει τις νομικές υποχρεώσεις. Το ΔΑΔ δεν λειτουργεί ως πλαίσιο ευελιξίας, αλλά ως σύστημα προστασίας, με έμφαση στους πιο ευάλωτους, και κυρίως στους αμάχους.
Η ισχύς του διεθνούς δικαίου δεν αναστέλλεται σε περιόδους πολέμου· αντιθέτως, είναι τότε που δοκιμάζεται η ανθεκτικότητά του και η προσήλωση των κρατών στις θεμελιώδεις αρχές του. Αυτή η εμμονή στη διατήρηση της έννομης τάξης συνιστά ουσιώδες στοιχείο της έννοιας του κράτους δικαίου σε διεθνές επίπεδο και ενσαρκώνει μια βασική αρχή: η παραβίαση του δικαίου από μία πλευρά δεν αίρει την υποχρέωση της άλλης να το τηρεί.
Ειδικά στην περίπτωση της Γάζας, η έννοια της κατοχής παραμένει αντικείμενο νομικής ανάλυσης και ερμηνείας. Η διατήρηση ουσιαστικού ελέγχου του Ισραήλ σε κρίσιμους τομείς πως τα σύνορα και οι ροές βασικών αγαθών, έχει οδηγήσει σημαντικό μέρος της νομικής θεωρίας να αναγνωρίζει τη συνέχιση της κατοχής υπό το φως του ΔΑΔ.
Το καθεστώς κατοχής, σύμφωνα με τις Συμβάσεις της Γενεύης, συνοδεύεται από συγκεκριμένες νομικές υποχρεώσεις. Ειδικότερα, η κατοχική δύναμη υποχρεούται να διαχειρίζεται το έδαφος προς το συμφέρον του κατεχόμενου πληθυσμού και να διατηρεί όσο το δυνατόν περισσότερο την κατάσταση που επικρατούσε κατά την έναρξη της κατοχής. Παρά τις σαφείς αυτές δεσμεύσεις, τοπικοί και διεθνείς οργανισμοί (Ερυθρός Σταυρός, Διεθνής Αμνηστία, όργανα των Ηνωμένων Εθνών, Save the Children, Oxfam) καταγράφουν σε τεκμηριωμένες εκθέσεις συστηματικές παραβιάσεις του ΔΑΔ. Αδιάκριτες επιθέσεις σε πυκνοκατοικημένες περιοχές, στόχευση ιατρικού προσωπικού και εγκαταστάσεων, χρήση απαγορευμένων όπλων, συλλογικές τιμωρίες μέσω αποκλεισμών και καταναγκαστικές μετακινήσεις πληθυσμών συνιστούν πρακτικές που αντιβαίνουν στο διεθνές δίκαιο και τα ανθρώπινα δικαιώματα.
Η θεμελιώδης πρόκληση που ανακύπτει παραμένει η εφαρμογή της αρχής της αναλογικότητας, δηλαδή η εξισορρόπηση μεταξύ του στρατιωτικού στόχου και της πιθανής βλάβης σε αμάχους, ιδίως σε πυκνοκατοικημένες αστικές περιοχές. Ωστόσο, καμία στρατιωτική αναγκαιότητα δεν δικαιολογεί τη συλλογική τιμωρία ή την εκκένωση περιοχών χωρίς ασφαλείς εναλλακτικές.
Η υπόθεση της Γάζας δεν δοκιμάζει μόνο τη διεθνή νομιμότητα, αλλά και τη βούληση της διεθνούς κοινότητας να επιβάλει τη λογοδοσία και να προστατεύσει τα ανθρώπινα δικαιώματα. Η απουσία ισχυρής και έγκαιρης αντίδρασης εγείρει σοβαρά ερωτήματα για το μέλλον της διεθνούς έννομης τάξης και την αποτελεσματική εφαρμογή του διεθνούς δικαίου.
Καταληκτικά, η ανθρωπιστική κρίση στη Γάζα καταδεικνύει τη συνεχιζόμενη πρόκληση για το διεθνές δίκαιο: την ανάγκη εξισορρόπησης μεταξύ της αναλογικότητας και των αξιών του ανθρωπισμού, μεταξύ της ασφάλειας και των θεμελιωδών δικαιωμάτων, εν μέσω μιας από τις πιο καταστροφικές συγκρούσεις της σύγχρονης εποχής.